Pdf

2009-05

Αριστοτέλης: Φυσικά

Αριστοτέλης: Φυσικά Γ΄, Δ΄. Πρόλογος: Δημήτριος Λυπουρλής· Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια – Σύνθεση: Βασίλειος Μπετσάκος. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος 2008, 478 σ., 25 €.

Κρίνει ο Παντελής Γκολίτσης (Aristoteles-Archiv, Freie Universität Berlin)
pgolitsis@yahoo.com

Ένας από τους πρώτους σύγχρονους μελετητές της αριστοτελικής φυσικής, ο Wolfgang Wieland, έκανε το 1959 τη διαπίστωση ότι, σε αντίθεση με άλλες πραγματείες του Αριστοτέλη, τα Φυσικά (ή, κατά την παράδοση, η Φυσικὴ ἀκρόασις) παρέμεναν για τους ιστορικούς της φιλοσοφίας terra incognita [1]. Πενήντα χρόνια μετά, η διαπίστωση του Wieland έχει σίγουρα χάσει την εγκυρότητά της: Πλήθος άρθρων, μονογραφιών, σχολιασμένων μεταφράσεων του συνόλου ή επιμέρους βιβλίων της πραγματείας, συλλογικών τόμων αφιερωμένων στα Φυσικά έχουν έκτοτε καταστήσει την περιοχή αυτή γνωστή και έχουν αναδείξει το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η αριστοτελική φιλοσοφία της φυσικής, τις ιστορικές και επιστημολογικές προϋποθέσεις της, τα προβλήματα ερμηνείας της. Με αυτά τα δεδομένα, η γενική εντύπωση που αποκομίζει κανείς από την ανάγνωση του βιβλίου του Β. Μπετσάκου (στο εξής: Μπ.) είναι μάλλον απογοητευτική. Παρότι ο πρόλογος προϊδεάζει τον αναγνώστη για την «κατάκτηση της σχετικής βιβλιογραφίας» (σ. 11), ο Μπ. δεν αξιοποιεί πάντοτε τα πορίσματα της έρευνας (αρκετοί τίτλοι παρατίθενται στη Βιβλιογραφία αλλά δεν ελέγχονται), κάποτε μάλιστα φαίνεται να τα παρανοεί.

Το βιβλίο περιλαμβάνει κατ’ ουσίαν τρία μέρη: (Ι) Εισαγωγή (σ. 13-46), (ΙΙ) μετάφραση αντικριστά με το αρχαίο κείμενο (σ. 47-117 [βιβλίο Γ΄] και σ. 189-321 [βιβλίο Δ΄]) [2] συνοδευόμενη από σχόλια (σ. 119-87 και 323-421 αντίστοιχα), και (ΙΙΙ) «σύνθεση» (σ. 423-60). Ακολουθούν βιβλιογραφία και πίνακες ονομάτων, αριστοτελικών χωρίων και όρων (σ. 461-78).

Ι. Η εισαγωγή αποτελείται από (1) μια σύντομη αναφορά στον «βίο και τα έργα του Αριστοτέλη», (2) μια σύντομη έκθεση της «αριστοτελικής περὶ φύσεως ἐπιστήμης», όπως αυτή διαγράφεται κυρίως στο προοίμιο των Μετεωρολογικών, και (3) μια σύντομη παρουσίαση του περιεχομένου των οκτώ βιβλίων των Φυσικών, του «επιστημονικού αντικειμένου της αριστοτελικής φυσικής» (δηλ. της «κίνησης») και της «διαλεκτικής» μεθόδου που ακολουθεί ο Αριστοτέλης. Οι θέσεις του Μπ. παρουσιάζονται κάπως διεξοδικότερα στα «σχόλια» και στην τελική «σύνθεση», γι’ αυτό και θα αναφερθώ σε ορισμένες από αυτές και στον τρόπο υποστήριξής τους κατά την κρίση των αντίστοιχων ενοτήτων του βιβλίου. Περιορίζομαι εδώ να επισημάνω κάποιες ανακρίβειες [3] και να διαπιστώσω μια βασική έλλειψη: την απουσία θεώρησης του πλαισίου διαμόρφωσης της αριστοτελικής φυσικής. Ο Μπ. βεβαιώνει ότι «τα Φυσικά [...] αποτελούν ρηξικέλευθο εγχείρημα του Αριστοτέλη να συγκροτηθεί σε επιστήμη ο περί φύσεως λόγος» (σ. 26), χωρίς όμως να εξηγεί γιατί και με ποιον τρόπο. Η ελεατική άρνηση της κίνησης και της γένεσης, η ατομική θεωρία του Δημοκρίτου, η ανθρωπολογική στροφή του Σωκράτη είναι κάποιες από τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις που θα μπορούσαν να επιτρέψουν έναν ακριβέστερο προσδιορισμό της αριστοτελικής επανίδρυσης της περὶ φύσεως ἐπιστήμης και της ταυτότητάς της [4].

ΙΙ. Η μετάφραση είναι συχνά ανακριβής και παραπλανητική. Η περιορισμένη έκταση της βιβλιοκρισίας δεν επιτρέπει τη διεξοδική αναφορά σε επιμέρους περιπτώσεις· θα περιοριστώ επομένως σε ένα καίριο χωρίο της πραγματείας (201a10-11), στο οποίο εκτίθεται ο (πρώτος) αριστοτελικός ορισμός της κινήσεως:
                   ἡ τοῦ δυνάμει ὄντος ἐντελέχεια, ᾗ τοιοῦτον, κίνησίς ἐστιν.
Ο ορισμός μεταφράζεται από τον Μπ. ως εξής:
           κίνηση είναι η διαδικασία της πραγμάτωσης του ως-δυνατότητα-υπαρκτού όντος, εκείνη η πραγμάτωση
           όμως που αντιστοιχεί ακριβώς στον τρόπο με τον οποίο υπάρχει δυνητικά το εκάστοτε ον·
Την περιέργεια του αναγνώστη κινεί πρώτα απ’ όλα η υπέρ το δέον περιφραστική απόδοση του ᾗ τοιοῦτον (= «εκείνη η πραγμάτωση όμως που αντιστοιχεί ακριβώς στον τρόπο με τον οποίο υπάρχει δυνητικά το εκάστοτε ον»), η οποία προλαμβάνει στην πραγματικότητα την παρανόηση της συνέχειας του κειμένου:
            ...εξήγηση: η κίνησις του όντος το οποίο υπάρχει ακριβώς ως δυνατότητα ποιοτικής μεταβολής, και μπορεί να
            υποστεί ποιοτική μεταβολή, είναι η ποιοτική μεταβολή· η κίνησις του όντος που μπορεί να αυξηθεί ή του αντιθέτου
            του [...] είναι η αύξηση και η μείωση· η κίνηση του όντος που μπορεί να γνωρίσει γένεση και φθορά, είναι η
            γένεση και η φθορά· και η κίνηση του όντος που μπορεί να κινηθεί τοπικά, είναι η τοπική κίνηση.
Ωστόσο, τα ἀλλοίωσις, αὔξησις καὶ φθίσις, γένεσις καὶ φθορά και φορά του αρχαίου κειμένου (όπως άλλωστε και η κίνησις στο πρώτο σκέλος του χωρίου) κατηγορούνται στην εντελέχεια και όχι στην κίνηση, όπως εσφαλμένα καταλαβαίνει ο Μπ. Τι είναι όμως η εντελέχεια; Ο Μπ. την αποδίδει εδώ ως «διαδικασία πραγμάτωσης»· αλλού, ωστόσο, προτιμά τη μάλλον αντίθετη απόδοση «πραγματωμένη ύπαρξη» (βλ. 200b26, 201a10, 201a30 κ.α.) [5]. Στο σχετικό σχόλιο (σ. 128) αρκείται να βεβαιώσει –χωρίς επιχειρήματα και χωρίς να εξηγεί πότε διαφοροποιούνται οι δύο χρήσεις [6]– ότι «η έννοια της ἐντελεχείας είναι διττή». Νομίζω ότι το διχῶς λέγεσθαι αδικεί εδώ την ακριβολογία του φιλοσόφου και προσπερνά το πραγματικό περιεχόμενο του ορισμού, ενώ αποτελεί ταυτόχρονα λήψη του ζητουμένου: η «διαδικασία πραγμάτωσης» είναι αυτό που ο Αριστοτέλης επιχειρεί να ορίσει. Μια δυνατότητα ακριβούς μετάφρασης θα ήταν: «Η πραγμάτωση του δυνάμει όντος ως τέτοιου (δηλ. ως δυνάμει όντος) είναι κίνηση». Το «ως τέτοιου» παρεμβάλλεται για να προσδιοριστεί όχι η πραγμάτωση ενός δυνάμει όντος, δηλ. η πραγμάτωση ενός σπιτιού που ήταν προηγουμένως λίθοι και τούβλα, αλλά η πραγμάτωση ενός δυνάμει όντος στον βαθμό που είναι δυνάμει ενεργητικά [7], δηλ. ενός σπιτιού που δεν είναι ακόμη σπίτι, αλλά και που δεν είναι λίθοι και τούβλα που έχουν απλώς τη δυνατότητα να γίνουν σπίτι· με άλλα λόγια: η ενεργοποίηση της δυνατότητας των λίθων και των τούβλων να γίνουν σπίτι είναι (μία) κίνηση.

Διττή είναι στη μετάφραση και η απόδοση του αριστοτελικού τόπου, άλλοτε ως «τόπου» και άλλοτε ως «χώρου». Στο σχετικό σχόλιο (σ. 327), ο Μπ. εξηγεί αυτή τη φορά ότι επιλέγει τη λ. «τόπος», «όταν ο τόπος συνδέεται άμεσα και στενά με την πραγματικότητα και τις διαστάσεις ενός συγκεκριμένου αντικειμένου», και τη λ. «χώρος», όταν αυτός «συνδέεται ουσιωδώς με την πραγματικότητα και την έννοια της κινήσεως». Ο Αριστοτέλης δεν φαίνεται, ωστόσο, να νομιμοποιεί μια τέτοια διαφοροποίηση (σύμφωνα με τον φιλόσοφο, ο τόπος είναι πέρας που «περιέχει» σώματα –επομένως αντικείμενα με διαστάσεις– που κινούνται κατά τόπον), αλλά και ο Μπ. δεν είναι συνεπής: το πρώτο αριστοτελικό αξίωμα περί τόπου (210b34-211a1: ἀξιοῦμεν δὴ τὸν τόπον εἶναι πρῶτον μὲν περιέχον ἐκεῖνο οὗ τόπος ἐστί) αποδίδεται ως εξής: «Ο χώρος είναι το πρώτο-πρώτο στο οποίο περιέχεται εκείνο του οποίου αυτός αποτελεί χώρο» [8]. Υποθέτω ότι, στο εν λόγω αξίωμα, το περιέχον δεν «συνδέεται [...] με την πραγματικότητα [...] της κινήσεως», ώστε να μπορεί να ονομαστεί «χώρος» σύμφωνα με την ορολογία του Μπ., αλλά «με την πραγματικότητα και τις διαστάσεις [...] ενός συγκεκριμένου αντικειμένου».

ΙΙΙ. Με τέτοιες και άλλες αδυναμίες στη μετάφραση [9], η «σύνθεση» που επιχειρείται στο τέλος του βιβλίου («Φύση και κίνηση», «Τα ἐφεξῆς της κινήσεως») είναι συχνά αβασάνιστη και επιφανειακή. «Τα όντα της φύσης», διαβάζουμε (σ. 425), «συνυπάρχουν εξ ορισμού με την κίνησιν», κάτι που φαίνεται να αντιβαίνει στην αριστοτελική θέση: οὐκ ἔστι κίνησις παρὰ τὰ πράγματα (200b32). Η κίνηση ορίζεται τώρα ως «πέρασμα» (σ. 427) [10]. «Η πραγματικότητα [...] του τόπου», γράφει πιο κάτω ο Μπ. (σ. 430), «είναι αναπόσπαστα δεμένη με το ον· το κάθε ον έχει τον τόπον του»· αν όμως όντα είναι και οι ποσότητες και οι ποιότητες, όπως σωστά μας έχει βεβαιώσει πιο πριν (σ. 127), ποιος είναι ο τόπος τους; Ο Αριστοτέλης θα απαντούσε ότι αυτές βρίσκονται σε έναν τόπο κατά συμβεβηκός, και πάντως όχι στον «τόπο» ή στον «χώρο», όπως τους συλλαμβάνει ο Μπ. Ο χρόνος παρουσιάζεται (σ. 447) να αριθμεί την κίνηση «ως το βαθύτερο εἶναι των όντων» βάσει ενός χωρίου (221a4-7) στο οποίο γίνεται λόγος για το εἶναι της κίνησης...

Ο Μπ. επιχειρεί επίσης γενικές θεωρήσεις της ιστορίας της πρόσληψης του Αριστοτέλη: «[Ο]ι αριστοτελικές αντιλήψεις για τον χώρο ως ἀγγεῖον ἀμετακίνητον ερμηνεύτηκαν (κυρίως από τους δυτικούς σχολαστικούς και μετά) λανθασμένα και παραπλανητικά. Ο χώρος κατανοήθηκε στατικά, αποκομμένος από την ουσιαστική του σχέση με τα κινούμενα σώματα» (σ. 435). Στην πραγματικότητα, οι πρώτοι που είδαν στο ἀγγεῖον ἀμετακίνητον (212a15) ένα αριστοτελικό αξίωμα περί τόπου είναι ο Θεόφραστος και ο Εύδημος [11]. Αν λοιπόν παρανοήθηκαν οι «αριστοτελικές αντιλήψεις», δεν παρανοήθηκαν «κυρίως από τους δυτικούς σχολαστικούς» αλλά από τους άμεσους μαθητές του Αριστοτέλη. Στην καταληκτική παράγραφο, η ιστορία της πρόσληψης του Αριστοτέλη συγχέεται με την ιστορία της φιλοσοφίας: «Πολλές αριστοτελικές διατυπώσεις παρανοήθηκαν από τους δυτικούς μελετητές [...]. Όπως ο χώρος, κατανοήθηκε και ο χρόνος ως μία υπερκείμενη πραγματικότητα “μέσα” στην οποία διεξάγεται η κίνηση των όντων. Αλλά μέσα σε έναν απολυτοποιημένο χρόνο η φύση υποχρεωτικά κατανοείται στατικά [...]. Παρομοίως απολυτοποιείται και το υποκείμενο που παρατηρεί και κατανοεί τη φύση, ο ανθρώπινος νους. Πάνω σ’ αυτήν την παρανόηση της αριστοτελικής σκέψης οργανώθηκε το κοσμοείδωλο που για αιώνες δέσμευσε την ανθρώπινη σκέψη» (σ. 449-50). Πολλές είναι οι αντιρρήσεις που θα μπορούσε κανείς να διατυπώσει με αφορμή τον ισχυρισμό αυτόν· θα αρκεστώ εδώ να διατυπώσω απλώς ένα ερώτημα. Υποθέτω ότι ο «απολυτοποιημένος» χρόνος και ο «υπερκείμενος» χώρος είναι ο απόλυτος χώρος και χρόνος της νευτώνειας φυσικής και ότι το «απολυτοποιημένο υποκείμενο» είναι το υποκείμενο του καρτεσιανού cogito. Νεύτων και Ντεκάρτ, λοιπόν, εμφανίζονται να έχουν παρανοήσει και αυτοί την αριστοτελική σκέψη. Ο Μπ. δεν διευκρινίζει αν τον παρανόησαν κατά τον τρόπο των δυτικών σχολαστικών (αν δηλαδή οι ίδιες οι θεωρήσεις τους αποτελούν παρανοήσεις της σκέψης του Αριστοτέλη) ή αν οδηγήθηκαν στις νεωτερικές θεωρήσεις τους επειδή κληρονόμησαν από τους δυτικούς σχολαστικούς έναν παρερμηνευμένο Αριστοτέλη. Εφόσον φαίνεται να αποδέχεται τον όρο «νεωτερικός» (βλ. σ. 327 και 430), εικάζω ότι εννοεί το δεύτερο. Το ερώτημα λοιπόν είναι: Αν ο Νεύτων και ο Ντεκάρτ είχαν κληρονομήσει έναν γνήσιο (;) Αριστοτέλη, θα είχαν εμμείνει στην αριστοτελική φυσική; Και εάν είχε συμβεί αυτό, δεν θα είχε και πάλι «δεσμευτεί» η ανθρώπινη σκέψη;

Ο λόγος του Μπ. είναι συχνά εύκολος, ενίοτε επίσης απλοϊκός και υπεραπλουστευτικός [12], και δεν μένει πιστός στο αριστοτελικό κείμενο. Παρά τις μεμονωμένες καλές παρατηρήσεις (βλ. σ. 428-9 για τον τρόπο ύπαρξης του απείρου), το βιβλίο αποτυγχάνει να αναδείξει με έγκυρο τρόπο το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη [13].

Σημειώσεις:
[1] W. Wieland, «Aristotle’s Physics and the Problem of Inquiry into Principles», στο: J. Barnes / M. Schofield / R. Sorabji (επιμ.), Articles on Aristotle. 1. Science. London: Duckworth 1975, σ. 127 και σ. x για τη χρονολογία.
[2] Είναι ανεπίτρεπτη η παράλειψη σαφούς αναφοράς στην έκδοση του αρχαίου κειμένου που χρησιμοποιήθηκε για τη μετάφραση και που αναδημοσιεύεται στο βιβλίο. Πρόκειται για το κείμενο που αποκατέστησε ο W. D. Ross (Aristotle: Physics. Oxford: Clarendon Press 1936 [και όχι 1966, όπως αναγράφεται στη «Βιβλιογραφία»]).
[3] Η πραγματεία του Αριστοτέλη Περὶ φυτῶν δεν σώζεται, οπότε δεν μπορεί να αμφισβητείται η γνησιότητά της (σ. 18 και σημ. 3). Ο παραδοσιακός τίτλος της πραγματείας είναι «Φυσικὴ ἀκρόασις»· η εκδοχή «Φυσικῆς Ἀκροάσεις» (sic) που αναφέρεται συμπληρωματικά (σ. 23), δεν παραδίδεται από καμία πήγη. Εάν το δεύτερο βιβλίο των Φυσικών ταυτίζεται με την πραγματεία Περὶ φύσεως που αναφέρουν οι αρχαίοι κατάλογοι έργων του Αριστοτέλη (σ. 29, σημ. 17), τότε σώζεται.
[4] Για τη φιλοσοφική καταγωγή της αριστοτελικής φυσικής βλ. συνοπτικά Aristote: Physique, traduction et présentation par P. Pellegrin. Paris: GF Flammarion 2000. Για μια γόνιμη ερμηνεία της αριστοτελικής τελεολογίας υπό το φως του μηχανισμού του Δημοκρίτου βλ. Αριστοτέλης: Περί φύσεως. Το δεύτερο βιβλίο των Φυσικών, εισαγωγή – μετάφραση – σχολιασμός: Β. Κάλφας. Αθήνα: Πόλις 1999.
[5] Εικάζω ότι η διττή απόδοση έλκει κατά κάποιον τρόπο την καταγωγή της από τον L. A. Kosman, «Aristotle’s definition of motion», Phronesis 14 (1969), σ. 40: «Like other terms used to translate ἐντελέχεια, “actualization” may refer either to a process or to the result of a process» (πλαγιασμός δικός μου). Ο Kosman όμως δείχνει ότι η θεώρηση της εντελέχειας ως «διαδικασίας» παραποιεί τον ορισμό του Αριστοτέλη.
[6] Στο ίδιο σχόλιο παραθέτει απλώς ένα χωρίο από το Υπόμνημα του Φιλόπονου (342.12-15), το οποίο υποστηρίζει τη σημασία της πραγμάτωσης: τὸ μὲν οὖν τῆς ἐντελεχείας ὄνομα σημαίνει παρὰ τῷ Ἀριστοτέλει τὴν ἐνέργειαν καὶ τὴν τελειότητα (το καί είναι εδώ ασφαλώς επεξηγηματικό· βλ. και τη συνέχεια του κειμένου: ὅταν οὖν ἕκαστον ἔχῃ τὴν ἑαυτοῦ τελειότητα, ἐντελεχείᾳ λέγεται εἶναι).
[7] Βλ. και 201a27-29: ἡ δὲ τοῦ δυνάμει ὄντος <ἐντελέχεια>, ὅταν ἐντελεχείᾳ ὂν ἐνεργῇ οὐχ ᾗ αὐτὸ ἀλλ᾽ ᾗ κινητόν, κίνησίς ἐστιν.
[8] Μια ακριβέστερη μετάφραση θα ήταν: «Θεωρούμε, λοιπόν, ότι ο τόπος είναι το πρώτο που περιέχει εκείνο του οποίου είναι τόπος».
[9] Όχι σπάνια, η μετάφραση γίνεται ανακριβής μέσω αναχρονιστικών προβολών στο αρχαίο κείμενο· έτσι, το ἐμφαίνεται (200b17: «το άπειρο εμφανίζεται, γίνεται αντιληπτό πρώτα στο συνεχές») μεταφράζεται «το πρώτο-πρώτο που μας έρχεται στο μυαλό όταν κάνουμε λόγο για το συνεχές είναι το άπειρο»· τὰ δοκοῦντα ὑπάρχειν τῷ τόπῳ (211a9: «αυτά που φαίνονται να αποτελούν ιδιότητες του τόπου») μεταφράζονται ως «τα διυποκειμενικώς περί χώρου αποδεκτά».
[10] Εικάζω ότι εδώ υπόκειται το σχόλιο του Ross, ό.π., σ. 537: «it is the passage from potentiality to actuality that is κίνησις». Για μια διόρθωση της θέσης του Ross βλ. Kosman, ό.π.
[11] Βλ. Σιμπλίκιος, Εἰς τὴν Φυσ. ἀκρ., 606.32-34· βλ. επίσης 604.5-11 για τις σχετικές απορίες που πρώτος διατύπωσε ο Θεόφραστος. Λίγες αριστοτελικές θεωρίες αμφισβητήθηκαν στην αρχαιότητα τόσο όσο η θεωρία περί τόπου.
[12] Διαβάζουμε π.χ. «για τον Αναξαγόρα και τους περί αυτόν» (σ. 437) ότι «η μέθοδός τους επικεντρώνεται σε εντυπωσιακές πειραματικές αποδείξεις (πλαγιασμός δικός μου) της ύπαρξης του αέρα: όπου θεωρείται ότι υπάρχει κενό εκεί ακριβώς υπάρχει αέρας». Το αναξαγόρειο ὁμοῦ πάντα παρομοιάζεται αλλού με τη θεωρία του Big Bang (σ. 151).
[13] Το βιβλίο θα μπορούσε να είχε ωφεληθεί από μια καλή επιμέλεια. Παρατηρούνται ασυνέπειες στο λεκτικό (χρήση και μη χρήση του τελικού -ν μπροστά από αρσενικό όνομα), αβλεψίες (ενδεικτικά: «ποσότητες, ποσότητες» [σ. 127], «το ον που [που] έχει» [σ. 130], «πρέπει να <είναι>» [σ. 438]), καθώς και λάθη στους ξενόγλωσσους τίτλους (Gesamt Ausgabe αντί Gesamtausgabe, Physicvorlesung αντί Physikvorlesung, die sprachliche<n> Bedingungen κ.ά.). Θα έπρεπε επίσης να είχε στιχαριθμηθεί το αρχαίο κείμενο, ώστε να διευκολύνεται ο εντοπισμός των χωρίων στα οποία συχνά παραπέμπουν τα σχόλια.

Δημοσιεύθηκε: 2.4.2009

Τρόπος παραπομπής στη βιβλιοκρισία:
Γκολίτσης, Π.: (Βιβλιοκρισία του:) Αριστοτέλης: Φυσικά Γ΄, Δ΄. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια – Σύνθεση: Βασίλειος Μπετσάκος (Θεσσαλονίκη: Ζήτρος 2008). Κριτικά 2009-05, <http://www.philosophica.gr/critica/2009-05.html>.