Pdf

2011-03

Μασερέ: Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ

Pierre Macherey: Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ. Η δύναμη των κανόνων (μτφρ. Τ. Μπέτζελος). Αθήνα: Πλέθρον 2010, 242 σ., 18 €.

Κρίνει ο Επαμεινώνδας Βαμπούλης (Πανεπιστήμιο Πατρών)
vampouli@upatras.gr

Υπάρχει γαλλική σχολή στη φιλοσοφία της επιστήμης; Προφανώς η απάντηση στην ερώτηση αυτή δεν μπορεί παρά να είναι καταφατική, ειδικά όταν ληφθούν υπόψη (για να αναφέρουμε δύο μόνο ονόματα) οι θεμελιώδεις συνεισφορές φιλοσόφων όπως ο Κοϋρέ ή ο Μπασελάρ. Υπάρχει σύγχρονη γαλλική σχολή στη φιλοσοφία της επιστήμης; Εδώ πλέον ίσως κάποιοι δυσκολευτούν να απαντήσουν καταφατικά με ξεκάθαρο τρόπο. Υπάρχει, βέβαια, ο Φουκώ, υπάρχει ο Κανγκιλέμ, με τη διαφορά ότι το έργο και των δύο έχει ήδη περάσει στην ιστορία: δεν είναι πλέον ένα έργο σε εξέλιξη. Τι μένει, λοιπόν; Αν οι δύο φιλόσοφοι που μόλις αναφέρθηκαν άφησαν με το έργο τους μια κληρονομιά στη γαλλική σκέψη, τι έδωσε αυτή η τελευταία σε αντάλλαγμα; Και τι δίνει – αν, βέβαια, δίνει κάτι;

Το βιβλίο του Πιερ Μασερέ Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ. Η δύναμη των κανόνων έρχεται να διαπιστώσει όχι το βάρος μιας κληρονομιάς, αλλά τη δυναμική της στο παρόν. Η σκέψη είναι σκέψη μόνο όταν είναι ζωντανή, και η ζωντάνια της μετριέται με όρους παραγωγής αποτελεσμάτων. Η γαλλική επιστημολογία δεν συνίσταται σε μια κληρονομιά, αλλά σε αποτελέσματα όπως το βιβλίο που έχουμε μπροστά μας.

Ο Πιερ Μασερέ γνωρίζει πολύ καλά ποιο είναι το διακύβευμα του επιστημολογικού στοχασμού. Δεν είναι άλλο από τη διαύγαση των όρων συγκρότησης εννοιών και τη σύνδεση των εννοιών με τις έσχατες συνέπειές τους (συνέπειες στο πεδίο της επιστημονικής σκέψης, αλλά και σε εκείνο του πολιτικού και ηθικού προβληματισμού). Με αυτή την έννοια, ο Μασερέ αντλεί από τη δύναμη των θέσεων του Κανγκιλέμ και του Φουκώ για να ορίσει την επιστήμη, την ιδιόμορφη δηλαδή αυτή γνώση που παράγεται μέσα σε μια κοινωνικά καθορισμένη δομή. Είναι άλλωστε με αυτή την έννοια που δεν υπάρχει επιστημονική “αθωότητα”, όπως δεν υπάρχει και επιστημολογική “αθωότητα”. Κι αυτό γιατί η επιστημολογία δεν μπορεί να φέρει το έργο της σε πέρας, παρά μόνο εφαρμόζοντας στον εαυτό της αυτό που ανακαλύπτει ότι συγκροτεί τη σχέση της επιστήμης με το αντικείμενό της: με τον ίδιο τρόπο που η επιστήμη και το αντικείμενό της σχετίζονται μεταξύ τους, σχετίζεται και η φιλοσοφία της επιστήμης με την επιστήμη, αφού αυτή η τελευταία συνιστά το γνωστικό αντικείμενο του συγκεκριμένου κλάδου της φιλοσοφίας. Άρα η φιλοσοφία της επιστήμης συγκροτείται ως τέτοια εκ των πραγμάτων μέσα σε μια δομή που όμως δεν προϋποθέτει τίποτα άλλο πριν από τον εαυτό της. Λέγοντας τίποτα εννοούμε: τίποτα εκτός από την ίδια την ιστορία της.

Η επιστημολογία, με τον τρόπο αυτόν, συνάπτει μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με την ιστορία των επιστημών, στο μέτρο που η τελευταία φανερώνει την έμπρακτη άσκηση της επιστήμης – πέρα από ιδεαλιστικές αναγνωρίσεις μιας εκ των υστέρων κατασκευής σε προγενέστερα στάδια τα οποία θα εμφανίζονταν με τον τρόπο αυτόν ως προάγγελοι μιας αλήθειας την οποία αγνοούσαν. Η ιστορία των επιστημών, επομένως, δεν είναι αναδρομική προβολή μιας ήδη συντελεσθείσας κατάκτησης της αλήθειας, παρά κατανόηση της ιστορικής σχέσης του αληθούς με αυτό το οποίο δεν αληθεύει αλλά που, σε τελική ανάλυση, συνιστά το ίδιο το αντικείμενο της επιστήμης. Γιατί για την επιστήμη το ίδιο το αντικείμενό της συνιστά εμπόδιο (δεν μπορεί κανείς εδώ παρά να παραπέμψει στην επιστημολογία του Μπασελάρ και στη σχέση της με τη στο πλαίσιο της εμμένειας λειτουργία των κανόνων έτσι όπως αυτή θεματοποιείται στη φιλοσοφία του Κανγκιλέμ)· για αυτό και η ιστορία της επιστήμης δεν είναι τίποτα άλλο από τη σειρά με την οποία τίθενται τα προβλήματα. Πρόκειται, δηλαδή, για μια σειρά θέσης προβλημάτων που βρίσκονται σε μια ιδιαίτερη σχέση με την αλήθεια, στον βαθμό που αυτή δεν υπάρχει ως προκαθορισμένη έκβαση, αλλά ως διαύγαση των ίδιων των διαστρωματώσεων της έννοιας, ή των εννοιών, που παράγουν το πρόβλημα.

Τα πράγματα, λοιπόν, είναι το ακριβώς αντίθετο μιας γνώσης απροσδιόριστης από την πρακτική. Ο Μασερέ, σε ευθεία συνέχεια των ερευνών του Κανγκιλέμ και του Φουκώ, προσεγγίζει το πρόβλημα του τρόπου με τον οποίο αυτοί οι δύο αντιμετώπισαν την προβληματική του κανόνα (γαλλικά: norme). Ενός κανόνα που δεν τίθεται έξωθεν πάνω σε αυτό το οποίο καθορίζει, άρα ενός κανόνα εμμενούς, που είναι η ίδια η κίνηση του επισφαλούς και μονίμως ανολοκλήρωτου αντικειμένου. Το ζήτημα τίθεται –καταρχήν τουλάχιστον– στο πλαίσιο των επιστημών της ζωής, των επιστημών που βρίσκονται μπροστά στο φαινόμενο που συνιστά το ίδιο τη συνεχή υπέρβασή του (υπέρβαση με την έννοια της συνεχούς επινόησης νέων μορφών ζωής). Ο Μασερέ παρακολουθεί στα δοκίμιά του από κοντά τη δοκιμασία της σκέψης, όταν αυτή βρεθεί μπροστά σε αυτό που μόνο αρνητικά μπορεί να οριστεί. Η δοκιμασία αυτή συντελείται στα κείμενα που ο Κανγκιλέμ αφιερώνει στο ερώτημα της ζωής, το οποίο προσεγγίζεται μέσα από την οριακή συνθήκη του παθολογικού, της αρρώστιας. Έτσι, η ρηξικέλευθη σκέψη του Κανγκιλέμ γίνεται αντικείμενο μελέτης από τον Μασερέ στο μέτρο που θέτει τα προβλήματα μέσα από τη σκοπιά των αρνητικών αξιών της ζωής. Στο έργο του Κανγκιλέμ είναι αφιερωμένα έξι δοκίμια του παρόντος τόμου – ορισμένα από αυτά επιχειρούν να εντάξουν τη σκέψη του φιλοσόφου αυτού στη συνάφεια της επιστημολογικής συμβολής των Μπασελάρ και Φουκώ. Σε κάποια από τα δοκίμια του βιβλίου, ο Μασερέ δείχνει ότι η σκέψη του Κανγκιλέμ μοιράζεται με τη σκέψη του Φουκώ σημεία τομής τα οποία δεν βρίσκονται αναγκαστικά εκεί όπου θα περίμενε να τα εντοπίσει όποιος δεν λαμβάνει υπόψη τις τροπές που παίρνει η συσχέτιση του επιστημονικού με το κοινωνικό (προς την κατεύθυνση εξερεύνησης της συσχέτισης αυτής κινείται το κομβικό ως προς το ειδικό του βάρος δοκίμιο της συλλογής που φέρει τον τίτλο «Από τον Κανγκιλέμ στον Κανγκιλέμ περνώντας από τον Φουκώ»).

Πιο συγκεκριμένα, η σκέψη του Μασερέ έρχεται να συνδέσει τη σκέψη του Κανγκιλέμ με αυτή του Φουκώ, τη σκέψη του δασκάλου με αυτή του μαθητή, μέσα από την εξέταση μιας κοινής πορείας. Η εγγύτητα των δύο αυτών από πολλές πλευρές διαφορετικών διαβημάτων έγκειται όχι τόσο σε μια πορεία προς την κατεύθυνση του ίδιου ερευνητικού αντικειμένου (ο Κανγκιλέμ παραμένει στις έρευνές του προσκολλημένος στο ερώτημα της ζωής, ο Φουκώ στην εκδίπλωση των συνεπειών μιας δομής στο πολιτικό και ηθικό πεδίο), όσο σε μια πορεία προς την κατάκτηση της κατανόησης αυτού που συνιστά τη δυναμική της εμμένειας. Μιας εμμένειας που πρέπει εδώ να κατανοηθεί ως σύνταξη μιας νέου τύπου ορθολογικότητας, στον βαθμό που η λογική των κανόνων στο έργο του Κανγκιλέμ και του Φουκώ ερμηνεύεται όχι με όρους εκ των προτέρων δοσμένων αξιών, αλλά υπό το φως του ίδιου του πεδίου της πρακτικής εφαρμογής τους. Σε μια τέτοια προοπτική εντάσσει το ερμηνευτικό του μοντέλο ο Μασερέ, έτσι ώστε –όπως τονίζει ο ίδιος στα Προλεγόμενα του βιβλίου– η σπινοζική αναφορά να καθίσταται επιβεβλημένη. Η προσέγγιση του έργου των Κανγκιλέμ και Φουκώ εντάσσεται, άλλωστε, από τον ίδιο τον Μασερέ στη συνέχεια των παλαιότερων εκτενών μελετών του για τον Σπινόζα, τον στοχαστή που «προχώρησε πιθανώς περισσότερο από κάθε άλλον στην κατεύθυνση ενός στοχασμού σχετικά με το φιλοσοφικό πρόβλημα της εμμένειας, νοούμενο σε όλη τη γενικότητά του» (σ. 22). Αλλά η σπινοζική αναφορά δεν συνιστά μια επιβεβλημένη παράκαμψη μόνο για τον Μασερέ, μα και για τους Κανγκιλέμ και Φουκώ, αφού είναι ακριβώς μέσα από την εκδίπλωση των ίδιων των αποτελεσμάτων των κανόνων στο επίπεδο του πεδίου εφαρμογής τους που οι κανόνες υπάρχουν και καθίστανται αντικείμενα ερμηνείας και, ίσως, κριτικής. Για να πούμε το ίδιο πράγμα, ενταγμένο σε επιστημολογικό πλαίσιο: Η έννοια δεν είναι άλλο από τα προβλήματα που κομίζει, τα προβλήματα που θέτει, όντας η ίδια αντικείμενο των προβλημάτων αυτών. Οι λύσεις δεν υπάρχουν ανεξάρτητα από τα προβλήματα, έτσι ώστε ο επιστημολογικός στοχασμός να είναι στοχασμός όχι των λύσεων αλλά της δυναμικής των προβληματοθεσιών.

Η ελληνική έκδοση του βιβλίου του Μασερέ εμπλουτίζεται με πολλά στοιχεία που ο αναγνώστης της γαλλικής έκδοσης του βιβλίου δεν έχει στη διάθεσή του. Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε το 2009 στη Γαλλία συγκεντρώνοντας υλικό ήδη δημοσιευμένο με τη μορφή άρθρων ή παρεμβάσεων σε συνέδρια. Στην ελληνική έκδοση, εκτός από τον πρόλογο που ο συγγραφέας έγραψε ειδικά για αυτήν, προστίθενται τρία επιπλέον κείμενα που ο Μασερέ έχει αφιερώσει με διάφορες αφορμές στην ίδια προβληματική. Με τον τρόπο αυτό, ο έλληνας αναγνώστης παρακολουθεί την περιπέτεια της σκέψης του Μασερέ σε ένα χρονικό εύρος που εκτείνεται στο σύνολο σχεδόν της μέχρι σήμερα φιλοσοφικής παραγωγής του. Αρχίζοντας από το πρώτο δημοσιευμένο κείμενο του Μασερέ, το «Η φιλοσοφία της επιστήμης του Ζωρζ Κανγκιλέμ. Επιστημολογία και ιστορία των επιστημών» (1964), κείμενο που αν και πρωτόλειο, θέτει τις βάσεις μιας κριτικής κατανόησης των συνεπειών μιας φιλοσοφίας του έμβιου όντος, και φτάνοντας στην πρόσφατη παραγωγή του Μασερέ, ο αναγνώστης της ελληνικής έκδοσης διατρέχει μια σκέψη που θέτει στον ίδιο τον εαυτό της το πρόβλημα της έρευνας νοούμενης ως προσέγγισης αυτού που δεν είναι εκ των προτέρων δοσμένο. Και σε αυτό το πλαίσιο ο συγγραφέας δεν διστάζει να εντοπίσει, μέσα στην ίδια την πρακτική του φιλοσοφικού στοχασμού των Κανγκιλέμ και Φουκώ, τα κοινά διαβήματα αλλά και τις διαφοροποιήσεις που μετατρέπουν έναν διάλογο από κατάθεση πεπραγμένων σε απροϋπόθετη διερεύνηση αυτού που κατανοείται μόνο μέσα σε συγκρουσιακά πλαίσια. Από αυτή την άποψη, το πόνημα του Μασερέ καθίσταται κάτι παραπάνω από μια σειρά μελετών επιστημολογικού ενδιαφέροντος. Καθίσταται μάθημα φιλοσοφικής εντιμότητας.

Ο Τάσος Μπέτζελος έχει κάνει εξαιρετική δουλειά, όχι μόνο στη μετάφραση, η οποία από μόνη της είναι ένα κατόρθωμα (αφού ο μακροπερίοδος λόγος του συγγραφέα δεν χάνει στην ελληνική του απόδοση το παραμικρό από την ακρίβειά του και την ευλυγισία της ροής του), αλλά και στο Σημείωμα του μεταφραστή που επέχει θέση σύντομης παρουσίασης του ύφους και του ήθους της δουλειάς του Μασερέ. Συνολικά μπορεί λοιπόν κανείς άφοβα να πει ότι πρόκειται για μια από κάθε άποψη ιδιαίτερα προσεγμένη μεταφορά στη γλώσσα μας ενός σύγχρονού μας έργου της γαλλικής επιστημολογικής σχολής.

Δημοσιεύθηκε: 20.4.2011

Τρόπος παραπομπής στη βιβλιοκρισία:
Βαμπούλης, Ε.: (Βιβλιοκρισία του:) Pierre Macherey: Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ. Η δύναμη των κανόνων (Αθήνα: Πλέθρον 2010). Κριτικά 2011-03, <http://www.philosophica.gr/critica/2011-03.html>.