Pdf

2014-02

Παβί: Πνευματικές ασκήσεις

Xavier Pavie: Exercices spirituels: Leçons de la philosophie contemporaine. Paris: Les Belles Lettres 2013, 440 σ., 25 €.

Κρίνει η Ευαγγελία Νάκα (ΕΚΠΑ)
ev.naka@hotmail.com

Το βιβλίο Πνευματικές ασκήσεις: Μαθήματα της σύγχρονης φιλοσοφίας του Ξαβιέ Παβί, ερευνητικού συνεργάτη στο IREPH (Ινστιτούτο φιλοσοφικών ερευνών του πανεπιστημίου Paris 10) και καθηγητή στο ESSEC, αποτελεί τη συνέχεια της φιλοσοφικής διαδρομής του συγγραφέα στις πνευματικές ασκήσεις, έπειτα από το εξίσου αξιόλογο έργο του Πνευματικές ασκήσεις: Μαθήματα της αρχαίας φιλοσοφίας (Paris: Les Belles Lettres 2012). Σε αυτό το δεύτερο πόνημα, ο συγγραφέας διατρέχει τις θεωρίες των σύγχρονων στοχαστών, επικεντρωνόμενος στην πρακτική εφαρμογή των μαθημάτων τους, όπως αυτή δύναται να πραγματωθεί μέσω των πνευματικών ασκήσεων και της πολυδιάστατης εμβέλειάς τους.

Το πρώτιστο ενδιαφέρον μιας τέτοιου είδους φιλοσοφικής προσέγγισης έγκειται στη φύση του περιεχομένου και του στόχου των πνευματικών ασκήσεων. Ο τελευταίος όρος προσδιορίζει εκείνες τις πρακτικές, τα μέσα, τις μεθόδους οι οποίες στοχεύουν να βελτιώσουν τον τρόπο ζωής των ατόμων και να τους οδηγήσουν στην απόκτηση μιας νέας οπτικής των πραγμάτων και του κόσμου, με πρωταρχική πάντα στόχευση την επιμέλεια εαυτού, την τέχνη του ζην και τον μετασχηματισμό της ολότητας της ύπαρξης του ατόμου που τις εξασκεί, μέσω της βιωμένης σοφίας που αποκτάται δι’ αυτών – μιας σοφίας που συμπίπτει με τη γνώση του πράττειν και του ζην, συνακολούθως με έναν καθορισμένο τρόπο βίου.

Αυτή η φιλοσοφική προοπτική η οποία παρουσίασε τις πνευματικές ασκήσεις ως αδιαχώριστο στοιχείο του φιλοσοφικού βίου και έλαβε την πλέον δυναμική έκφραση στους αρχαίους στοχαστές, ανεκόπη κατά τον Μεσαίωνα με την επικράτηση του Σχολαστικισμού, περιοριζόμενη σε μια αμιγώς θεωρητική κατεύθυνση στην υπηρεσία της Θεολογίας. Τον 20ό αιώνα, μετά τη θεμελίωση της αναλυτικής φιλοσοφίας, παραμερίστηκε σε κάποιο βαθμό η άμεσα βιωματική διάσταση του φιλοσοφικού λόγου από την έμφαση στην θεωρία της γλώσσας.

Αυτή η λεπτή απομάκρυνση διαχώρισε, ωστόσο, οριστικά την φιλοσοφία από τη βιωματική και θεραπευτική της έκφανση; Η σύγχρονη σκέψη αξιοποίησε τα αρχαία διδάγματα; Στάθηκε ικανή να ενθαρρύνει, επί του παρόντος, την πρωτότυπη επανοικειοποίηση τους και μια θεώρηση της φιλοσοφίας ως υπαρξιακής στάσης, επεξεργασμένης υπό το πρίσμα των πνευματικών ασκήσεων;

Απέναντι σε αυτά τα αρκετά δύσκολα και απαιτητικά ερωτήματα, ο Ξαβιέ Παβί επιχειρεί να εξετάσει την πνευματική σύλληψη των αρχαίων στοχασμών από τους σύγχρονους διανοητές και να καταδείξει τον επίκαιρο χαρακτήρα των πνευματικών ασκήσεων, καθώς και τα νέα πεδία στα οποία εγγράφονται, αποβλέποντας στην εκπλήρωση του ύστατου σκοπού: στην τροποποίηση του εαυτού και της ζωής. Από την κριτική στην ανάλυση, από τη λεπτολογική και πολυπρισματική μελέτη στην πρωτογενή σκέψη και σύνθεση, αναδύεται η θεμελιώδης συμμετρία του έργου, το οποίο αναπτύσσεται σε τρία κύρια μέρη.

Το Πρώτο Μέρος αφιερώνεται στον πραγματισμό, ο οποίος χαρακτηρίζεται από τον συγγραφέα ως «ένα νέο όνομα για τους αρχαίους τρόπους σκέψης» χάρη στον «πρωταρχικό στόχο του, ο οποίος συνίσταται στο να είναι χρήσιμος στον άνθρωπο, στον τρόπο ζωής του, στην επίλυση των προβλημάτων του» (σ. 91). Εξετάζοντας τις αρχές των πραγματιστών φιλοσόφων όπως ο Περς (Charles Sanders Peirce), ο Τζέιμς (William James), ο Πάτναμ (Hilary Putnam), ο Ρόρτυ (Richard Rorty), ο Κάβελ (Stanley Cavell), διαπιστώνεται η σύγχρονη έκφραση των πνευματικών ασκήσεων, προερχόμενη από μια δημιουργική γονιμοποίηση των αρχαίων φιλοσοφικών κατευθύνσεων. Ο πραγματισμός αποδίδει εξέχουσα σημασία και εστιάζει σε κάθε πεδίο του υπαρκτού, όπως είναι η τέχνη και η αισθητική εμπειρία – μέσα απαραίτητα και ικανά να συμβάλουν τόσο στον υπαρξιακό μετασχηματισμό όσο και στην εν γένει κατανόηση της εμπειρίας. Επιπλέον, ιδιαίτερη σπουδαιότητα αποκτά η έννοια του συνηθισμένου, της κοινότητας ως μέρους πραγμάτωσης των αρετών της φιλοσοφικής ζωής, μέσω ενός ηθικού σχεδίου το οποίο καθίσταται προσπελάσιμο στο μέγιστο αριθμό ατόμων. Προς ολοκλήρωση του συλλογισμού του συγγραφέα, είναι ουσιώδες να αναφερθούμε στη «φροντίδα του εαυτού», sine qua non προϋπόθεση για την επίτευξη της καθολικότητας των φιλοσοφικών αξιών. Και αυτό διότι η αλληλεπίδραση του ατόμου με την ετερότητα, η αρμόζουσα τοποθέτησή του ως προς αυτήν και εν γένει προς την κοινότητα, συνιστούν απόρροια της ανάπτυξης μίας ηθικής μέριμνας για τον εαυτό του, η οποία το καθιστά ηθικό υποκείμενο. Χάρη σε μια πολυδιάστατη ενασχόληση με τον εαυτό και ιδιαίτερα χάρη σε εσωτερικές διεργασίες, το άτομο καθοδηγείται στην αυτομετατροπή του και συγχρόνως συνεργεί στη βελτίωση μιας ευρύτερης οντότητας, όπως της πολιτείας. Είναι αναγκαίο να διευκρινιστεί ότι η «φροντίδα του εαυτού» (souci de soi) συμπίπτει με τη «φροντίδα για τους άλλους», για να παραφράσουμε τον Μισέλ Φουκώ. Η επιμέλεια εαυτού, η οποία εκ πρώτης όψεως έχει μια “ατομικιστική” αφετηρία, αλλά σε καμία περίπτωση σολιψιστική, επιτυγχάνει συλλογικές αλλαγές περιλαμβάνοντας εγγενώς τον Άλλον, όχι μόνο ως σκοπό αλλά επίσης και ως συμμετέχοντα στη διαδικασία. Ο δάσκαλος και η καθοδήγησή του αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εμπλοκής.

Σε αυτό το πλαίσιο, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε την επιδεξιότητα του συγγραφέα να αποκαλύπτει τη σύνδεση του φιλοσοφικού στοχασμού με τον τρόπο ζωής των φιλοσόφων: αυτό το δίπτυχο θεωρίας και πράξεως, μέσω της παράθεσης των αυτοβιογραφικών τους στοιχείων, ώστε να καταδειχθεί με τον διαυγέστερο τρόπο η σπουδαιότητα και η εφαρμογή του όρου «ζώντας φιλοσοφικά».

Στο Δεύτερο Μέρος, στο κέντρο του προβληματισμού τίθεται ο αυτο-μετασχηματισμός υπό την οπτική της επίκαιρης και δραστήριας αξιοποίησης των ποικίλων μεθόδων της σύγχρονης φιλοσοφίας. Η αναγνωστική και συγγραφική εμπειρία, η περισυλλογή, είναι ορισμένες από τις προτεινόμενες μεθόδους, οι οποίες οδηγούν σε συνάντηση με τον ενδότερο εαυτό, στην ανακάλυψη λανθανουσών πλευρών και τελικά σε μια ανοικοδόμηση του εαυτού – μια προσέγγιση η οποία περιλαμβάνει τις έρευνες του Φουκώ, του Βίτγκενσταϊν και του Αντό. Το «βλέμμα από ψηλά» (regard d’en haut) αξίζει ιδιαίτερη μνεία ως πνευματική άσκηση, ιδιαιτέρως σημαντική κυρίως στο έργο του Αντό, επειδή επιτρέπει τον διπλασιασμό της όρασης, την ανύψωση της σκέψης σε μια καθολική προοπτική και κυρίως την αληθινή αμεροληψία. Επιπροσθέτως, ο συγγραφέας αποδίδει μια ουσιαστική θέση στο σώμα, ξεπερνώντας το πρόβλημα της καρτεσιανής κληρονομιάς. Το σώμα, όντας «το ενδιάμεσο της αντίληψης, της δράσης και της σκέψης» (σ. 163), είναι, όπως καταδεικνύεται, μια εκτατή οντότητα, εκφραστική εξωτερικότητα της ψυχής, ένας τόπος αναμίξεων. Γίνεται το πεδίο μιας θεμελιώδους συνειδητοποίησης και μιας εργασίας που αφορά στην ολότητα του εαυτού. Είτε πρόκειται για βάδην και φυσική άσκηση, είτε για την τεχνική Αλεξάντερ ή τις ακραίες εμπειρίες που προτείνονται από τον Φουκώ, οι σωματικές πρακτικές καθορίζουν την πλήρη αντίληψη του κόσμου και του Είναι, από το οποίο ο πρώτος εμφορείται, ενώ παράλληλα ευνοούν τη θεραπευτική λειτουργία της φιλοσοφίας και τη διαμόρφωση του «αισθητικού σώματος» (soma esthétique). Κατά συνέπεια, η φροντίδα, η γνώση και η βελτίωση του εαυτού επιτάσσουν την απόλυτη συμβολή του σώματος και του πνεύματος, τα οποία συμμετέχουν αμφότερα στις πνευματικές ασκήσεις ως διαπλεκόμενα μέρη του ίδιου Είναι.

Όσον αφορά το τελευταίο μέρος της ανάλυσης, αυτό επικεντρώνεται στην αισθητική της ύπαρξης εξετάζοντας τις διαφορετικές προσεγγίσεις των Έμερσον (R.W. Emerson), Θόρω (H.D. Thoreau), Φουκώ και Αντό. Η αισθητική της ύπαρξης υποδηλώνει την ολιστική δημιουργία του εαυτού και την αντιμετώπιση του βίου ως αντικειμένου τέχνης, εστιάζοντας στην εσωτερική αισθητική, στον εμπλουτισμό των εμπειριών, στη δράση, στην αυτοπεποίθηση και στον αντικομφορμισμό. Ο ευκταίος στόχος είναι να γίνουμε οι γλύπτες και οι ζωγράφοι του ίδιου μας του Είναι – όροι οι οποίοι φέρουν μια καλλιτεχνική διάθεση και δύνανται να εφαρμοστούν στο πολιτικό πεδίο, στις ανθρώπινες σχέσεις, στη φύση και σε κάθε δραστηριότητα της ζωής. Η «ζωή ως έργο τέχνης», σύμφωνα με τη φουκωική πρόταση, η επανεπινόηση του εαυτού, ο άνθρωπος ως καλλιτέχνης ενός νέου κόσμου, δεν συνεπάγονται επ' ουδενί την απόδραση από τη ζωή ή από αυτόν τον κόσμο, αλλά ακριβώς το αντίθετο: την εγκαθίδρυση μιας ζωής στην παρούσα χρονική και τοπική στιγμή.

Υπό τη σκιά της σημερινής ασυνέχειας μεταξύ θεωρητικού προσανατολισμού και βιωμένης πραγματικότητας, το συγκεκριμένο έργο επιτυγχάνει να αναδείξει την σύζευξη τους και την ουσιαστική πλευρά της καθημερινής εξάσκησης του εαυτού στα διδάγματα των αρχαίων και σύγχρονων στοχαστών. Είναι κοινώς παραδεκτό ότι η δυναμική της αρχαίας φιλοσοφίας δεν οφείλεται μόνο στην επινόηση αξεπέραστων ιδεών, αλλά περισσότερο στην ισχυρή έκφραση και στον σαφή χαρακτήρα που δόθηκαν σε αυτές τις ιδέες. Στηριζόμενος σε αυτό το κρίσιμο στοιχείο, ο Ξαβιέ Παβί μελετά τους σύγχρονους φιλοσόφους, δίνοντας ένα ιδιαίτερο νόημα στα διδάγματά τους: αυτό της πηγής έμπνευσης και της διαμόρφωσης καινοτόμων ιδεών για την αντιμετώπιση του βίου. Οι έννοιες και οι στοχαστές αντιμετωπίζονται με ακρίβεια και σαφήνεια, ενώ ο διάλογος που ανοίγει μαζί τους ο συγγραφέας οδηγεί σε συμπλήρωση και επέκταση αυτών των διδαγμάτων. Οι πνευματικές ασκήσεις, τις οποίες έχουν επίσης πραγματευτεί ο Αντό και ο Φουκώ, λαμβάνουν νέες διαστάσεις με τον Ξαβιέ Παβί, συμπεριλαμβανομένων όλων των σύγχρονων παραγόντων και της επιρροής τους, όπως της ψυχανάλυσης και της σχέσης της με τη φιλοσοφία. Το παρόν έργο εστιάζει στις σύγχρονες εκφάνσεις των πνευματικών ασκήσεων, διευρύνοντας το πεδίο εφαρμογής τους με τις πρακτικές του αισθητικού σώματος, της τέχνης, της αισθητικής της ύπαρξης, του πραγματισμού κ.τ.λ. Όλες αυτές οι διαστάσεις υπάγονται κατά τον Παβί στο φάσμα των πνευματικών ασκήσεων, εν αντιθέσει προς τον Φουκώ και τον Αντό, οι οποίοι αναγνώριζαν την ύπαρξη των πνευματικών ασκήσεων μόνο στην αρχαιότητα. Θα μπορούσε να σημειωθεί, εντούτοις, ότι, αν και παράγοντες που προέρχονται από τον σύγχρονο κόσμο είναι πολύ καλά τεκμηριωμένοι, η ψυχολογία και οι διαφορετικές κατευθύνσεις της θα μπορούσαν να είχαν γίνει αντικείμενο εκτενέστερης πραγμάτευσης με σκοπό την εναργέστερη διερεύνηση και ανάδειξη της διάκρισης της στόχευσης ψυχολογίας και φιλοσοφίας, κυρίως υπό το πρίσμα των πνευματικών ασκήσεων. Βεβαίως αυτό συνιστά ένα επιπρόσθετο σημείο, δεν αποτελεί το πρωταρχικό ζητούμενο μιας φιλοσοφικής εργασίας και συνεπώς δεν μπορεί να εκληφθεί ως μειονέκτημα.

Μέσω διαυγών φιλοσοφικών προσανατολισμών και με τη χρήση μιας εξαιρετικά θεμελιωμένης επιχειρηματολογίας και μιας εκλεπτυσμένης γλώσσας, ο συγγραφέας υπογραμμίζει τη σημασία της πραγμάτωσης του φιλοσοφικού λόγου. Ο τελευταίος βρίσκει την πλήρη εφαρμογή του στις εν λόγω πνευματικές ασκήσεις, οι οποίες συνδέονται με όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής, οι οποίες εγγράφονται στο εφικτό, στο επίκαιρο, οι οποίες δεν είναι έξω από τον κόσμο ούτε για αύριο, αλλά δύνανται να εφαρμοστούν καθημερινά.

Εν κατακλείδι, αν η φιλοσοφία θεωρείται συχνά στις μέρες μας μια ενασχόληση αποκλειστικώς ακαδημαϊκή, απλή αναπαραγωγή άκαμπτων ιδεών ή δραστηριότητα “εξορισμένη” σε ένα αμιγώς θεωρητικό πλαίσιο, το έργο του Ξαβιέ Παβί καλύπτει όχι μόνο ένα κενό στη μελέτη των πνευματικών ασκήσεων αλλά κυρίως και ένα χάσμα στην κατανόηση της σχέσης θεωρίας και πράξεως. Αυτό το εμβριθές έργο γίνεται το ίδιο φορέας των διδαγμάτων του τόσο από την άποψη της συγγραφής όσο και της ανάγνωσης και προσφέρει στον αναγνώστη μια νέα οδό που οδηγεί προς τον αυτο-μετασχηματισμό, την επανεπινόηση της ίδιας της ζωής, εν τέλει σε μια διαρκή διαδρομή προς την σοφία [1].

Σημειώσεις:
[1] Θα επιθυμούσα να ευχαριστήσω θερμά τους ανώνυμους κριτές των Κριτικών για τα εύστοχα σχόλια και τις βοηθητικές παρατηρήσεις τους.

Δημοσιεύθηκε: 2.4.2014

Τρόπος παραπομπής στη βιβλιοκρισία:
Νάκα, Ε.: (Βιβλιοκρισία του:) Xavier Pavie: Exercices spirituels: Leçons de la philosophie contemporaine (Paris: Les Belles Lettres 2013). Κριτικά 2014-02, <http://www.philosophica.gr/critica/2014-02.html>.